Meštrović i secesija

Autoportret, u pozadini bista umetnikovog oca

„Umjetnički potencijal mladog Ivana Meštrovića oslobodio se dolaskom u Beč 1900. godine te je u samo nekoliko mjeseci prevladao krizu identiteta i od neukog ali darovitog mladića iz dalmatinskog zaleđa postao umjetnik prema bečkim mjerilima s početka stoljeća.“[1]

Ovom rečenicom počinje tekst Irene Kraševac za katalog izložbe o secesiji u Zagrebu i Beču, održane u Zagrebu 2017. godine. Sa velikim iščekivanjem sam u Zagreb na izložbu otišla i nisam se razočarala. Posebno sam uživala u vajarskim majstorijama hrvatskih vajara s početka veka koji su se školovali u Beču i manje ili više poprimili uticaje bečke secesije. Najsjajnija zvezda svakako je bio i ostao Ivan Meštrović, vajar koji je s lakoćom iznedravao dela različitih manira, značenja, snage… A bio je i izuzetan crtač.

“Umejtnik naroda moga”, 1905/6. Stvaralaštvo Meštrovićevo u maniru secesije, simbolizam, linija, tema smrti… Slova koja je koristio za naziv i potpis su u skladu sa onima koje umetnici okupljeni oko Bečke secesije koriste u svom časopisu Ver Sacrum

„Od svih kipara koji se pojavljuju na secesijskim izložbama, Meštrović je jedini kojeg možemo smatrati kiparskim pandanom slikarstvu Gustava Klimta jer je dosegnuo originalnost i visoku umjetničku kvalitetu u svom metieru (profesiji, prim. aut)…“[2]

Zašto pominjem Meštrovićev period stvaranja u secesiji? Zato što je na izložbi „Ivan Meštrović, 1883 – 1962, skulpture iz zbirke Narodnog muzeja“ u Narodnom muzeju u Beogradu izložen veliki broj vajarskih ostvarenja ovog korifeja upravo iz perioda secesije.

Detalj skulpture koja je osmišljena kao stub sa elementima folklorne umetnosti – karakteristično za stvaranje nacionalne varijante secesije.

Ideja Vidovdanskog hrama

Iako je period secesije, kraj XIX i početak XX veka, vezan za pojmove kao što su ’Bell epoque’ (lepa epoha, prim. Aut) i ’zlatni Beč’, doba poslednje decenije XIX veka i period do početka Prvog svetskog rata bio je ispod površine sve samo ne ’zlatana’ ili ’lep’. U Srbiji je to doba napetosti oko vladavine poslednjeg iz dinastije Obrenovića, što je kulminiralo kraljeubistvom; a što je opet dalje izazvalo ljutnju velikih sila, pre svega britanske kraljevine koja uvodi sankcije. Doba je napetosti sa umirućom carevinom koja će voditi od Aneksione krize 1908. direktno do Prvog svetskog rata.

Drvena maketa Vidovdanskog hrama, pozajmljena za izložbu iz Narodnog muzeja u Kruševcu

Stvaraoci koji su se pobunili protiv uskogrudih i poprilično ustajalih voda u raznim umetnostima i poželeli da stvaraju daleko od nametnutih ritmova, stega i jednoobraznosti klasicizma stvarajući secesiju (Ar Nuvo, Jugendstil, Modern stajl…) odlučili su da inspiraciju osim u prirodi potraže u stvaralaštvu pre renesanse i u stvaralaštvu narodnih umetnika i njihovih ornamenata i simbola.

Rađanje nacija (kako ih danas doživljavamo) započeto revolucijama i pobunama 1848. godine nastavljeno je u doba secesije kroz želju za rađanjem umetnosti koja će biti opšta, a opet nositi karakteristike narodnih umetnosti. U monarhiji na umoru koja je okupljala narode na prostorima centralne i pomalo istočne Evrope, želja za odlaskom i za stvaranjem jedinstvenog južnoslovenskog prostora od 1848. raste i jača, da bi kulminirala nakon završetka Prvog svetskog rata kada se Austoro-Ugarska monarhija upokojila i ustupila mesto novim državama.

Maketa Vidovdansok hrama, pozajmljena za izložbu iz Narodnog muzeja u Kruševcu

„Iako je o izradi ovih skulptura (skulpture Kosovskog ili Vidovdanskog ciklusa, prim. aut) počeo da razmišlja nekoliko godina ranije, u vreme združivanja umetnika na Prvoj jugoslovenskoj umetničkoj izložbi 1904. godine[3] i Jugoslovneskoj umetničkoj koloniji koju je 1905. u Beogradu organizovala slikarka Nadežda Petrović (sa izložbom priređenom 1907. u Beogradu), kada je izveo prve radove inspirisane nacionalnom tematikom, Meštrović se, po sopstvenim rečima, dovoljno jakim za realizovanje tako zamašnog poduhvata osetio tek 1908. nakon austrougarske aneksije Bosne i Hercegovine…“ Piše na jednoj od tabli sa objašnjenjima na izložbi Meštrovićevih skulptura iz zbirke Narodnog muzeja.

Kolonada karijatida koje bi se po Meštrovićevoj zamisli nalazile duže leve i desne strane atrijuma kojim bi se dolazilo do centralnog dela Hrama. U centralnom delu bi se nalazila Sfinga kao nemi svedok minulih vekova ili ‘zagonetna budućnost srpskog plemena’

Želja da stvori nešto monumentalno, za sva vremena, što će nastajati godinama, decenijama, nešto što će stvarati mnogi i na čemu će mladi učiti od starijih, a što će trajati vekovima. Želja da se stvori nešto što će pričati o hrabrosti, jačini i istrajnosti, kao i o visokoj moralnosti govori i o Meštroviću kao stvaraocu, ali i o dobu u kojem se ideja i želja rodila.

Ulaz u Vidovdanski hram sa lavovima na kojima počivaju stubovi, sa konjima na levoj i desnoj strani krovnog friza i sa orlovima u centralnom delu krovnog friza

Na žalost Vidovdanski hram ostao je pusta želja Meštrovićeva, a mogao je biti poput egipatskih piramida monumentalni podsetnik na epska vremena.

Detalj kule koja bi se izdizala iznad ulaza. Figure sa krilima postavljene u pet redova. Figure su simboli ‘očišćene duše, koje zemlju sa nebom spajaju’; a 5 redova predstavljaju pet vekova pod Osmanlijskom vladavinom

Monumentalnost i lirika

Ivan Meštrović svojim stvaralaštvom obuhvata raspon od pokretljivih površina, linija, organske dinamike, lirike do stilizacije, formalnosti, uglačanih površina, od ’tekuće’ skulpture do statičke monumentalnosti. Bio je majstor psihologije likova, majstor priče, majstor poruke.

Srđa Zlopogleđa

Anđa Petrović, sestra slikarke Nadežde Petrović

Umetnikova majka

Monumentalnost i snaga likova poput Miloša Obilića, Srđe Zlopogleđe i hladne Sfinge (nemog svedoka minulih vekova ili simbola ’zagonetne budućnosti srpskog plemena’ – sa informativne table na izložbi) spremnih da zauzmu svoje mesto u Vidovdanskom hramu; i lirika lika umetnikove majke, portreta Anđe Petrović (rano preminule sestre slikarke Nadežde Petrović) i Gospođe X – ispunjavaju prostor Velike galerije Narodnog muzeja u Beogradu energijom stvaralaštva svežom kao da su juče nastali. Jednostavnost postavke, bez dodatnih ’efekata’ i modernih tehnologija, podvlači snagu koju je Meštrović uklesao i ostavio nam u nasleđe da traje vekovima.

Miloš Obilić, detalj

Gospođa X, Lejdi Kunard

Glava Miloša Obilića

Fotografije – M. Sikošek

[1] Irena Kraševac, „Umjetnosti njezina sloboda“: Gustav Klimt i Ivan Meštrović, slikarski i kiparski odgovor na secesiju, Izazov Moderne, Zagreb – Beč, oko 1900, katalog istoimene izložbe održane u Klovićevim dvorima u Zagrebu od februara do maja 2017. godine

[2] Isto

[3] Izložbu u Beogradu su povodom stogodišnjice Prvog srpskog ustanka organizovali studenti Velike škole.