Beogradske vedete i vedute
Beogradske vedete i vedute ovoga puta šetaju gradom pričajući priču o Milici Krstić, prvoj ženi arhitekti koja se nakon studija na Arhitektonskom odseku Tehničkog fakulteta Velike škole u Beogradu, zaposlila u Arhitektonskom odseku Ministarstva građevine Kraljevine Srbije.
Fotografija Milice Krstić preuzeta sa sajta Centra za arhitekturu Beograd
Rođena u Kragujevcu u znamenitoj porodici Čolak Antića, u Beogradu završava Višu žensku školu i 1910. studije arhitekture. Pet godina nakon diplome, 1915. započinje svoj rad u Ministarstvu građevina prolazeći put od podarhitekte, arhitekte, savetnika, višeg savetnika i konačno inspektora. Kao inspektorka odlazi u penziju 1941. godine.
Miličina karijera cvetala je u periodu između dva rata, u periodu Moderne. Kao arhitekta znala je da usaglasi namenu objekta sa stilom, svrsishodnost sa namenom, a posebno je znala da se igra ritmovima fasadnog platna.
Promenadu kroz međuratni Beograd (period između Prvog i Drugog svetskog rata) i stvaralaštvo Milice Krstić započinjemo u ulici Kraljice Natalije, ispred današnje Elektro tehničke škole Nikola Tesla sazidane za svega 8 meseci 1933. godine za potrebe Druge ženske gimnazije. Na prostoru gde se sada nalazi impozantno delo Milice Krstić nekada je bila Visoka ženska škola (koju je arhitektica završila), Dvorski savet i crkvica Sv. Natalije.
Druga ženska gimnazija, danas Elektrotehnička škola Nikola Tesla
Škola je impozantna, monumentalna, a pre svega pametno smišljena. Sve što je školi neophodno od učionica, namenskih kabineta, školske ambulante, svečane sale, sale za gimnastiku, svlačionica, garderoba, tuševa… Na drugom spratu pored svečane sale nalazila se kapela, kao podsetnik na crkvicu Sv. Natalije. Ikonostas u kapeli bio je rad Vase Pomorišca, a nekada se iznad ikonostasa nalazila i velika freska Mila Milunovića (nakon Drugog svetskog rata ikonostas je prenet u crkvu Svetog Marka).
Glavna fasada je u ulici Kraljice Natalije. Središnji deo na kojem je glavni ulaz isturen je, kao i ugaoni delovi. Stil koji je Milica primenila ja bih okarakterisala kao mešavinu više elemenata. Prvo se nameću svedeni elementi onoga što se naziva srpsko-vizantijskim modernim stilom ili neovizantijskim stilom. Što znači da su preuzeti elementi srpsko-vizantijske stilske grupe, nastale u gradnji srednjevekovnih crkava početkom XIV veka, pre svega na Kosovu i Metohiji.
Te elemente najviše prepoznajemo na stubovima oko i luku iznad ulaznih vrata, međutim ako dalje pažljivije posmatramo dekorativne elemente na fasadi pre bi se moglo reći da su nastali po ugledu na dekoraciju crkava iz tzv. moravske stilske grupe (crkva Lazarica u Kruševcu, manastir Ravanica) sa rozerama i šahovskim poljem i ritmom prozorskih otvora sa lučnim završetcima.
Glavni portal škole sa lukom i kapitelima koji nose elemente dekoracije sprsko-vizantijskog stila
Šahovsko polje i lučni prozori koji se oslanjaju na dekoraciju moravske stilske grupe
Da su pokušaji stvaranja nacionalnog stila u profanoj arhitekturi nastajli upravo u doba secesije, može se videti i na luku iznad šahovskog polja na ulaznom pročelju koga krase ženske maske tipične za stil secesije.
Ženske maske – karakteristika arhitektonske dekoracije secesije
Milica Krstić je bila arhitekta savremenih shvatanja pa, uprokos dekoraciji koja nije karakteristična za modernu, škola odiše tim duhom. Ritmovi, odnosi površina i otvora, različiti oblici prozora i svedenost govore tome u prilog. Uprkos klasicističkoj horizontalnoj podeli fasade i postojanju kamene sokle cela građevina ipak nekako, bar meni, odiše modernizmom, što lepo opisuje rečenica iz lista Vreme od 19. oktobra 1932. u čalanku pod nazivom Druga ženska gimnazija: “Zgrada će dejstvovati više svojom masom nego dekoracijom”.
Glavno pročelje
Druga ženska gimanzija bila je prva gimnazija podignuta nakon Prvog svetskog rata i među najsavremenijim školskim objektima toga doba.
Tri godine kasnije 1936. Milica Krstić uradila je i projekat za Prvu mušku gimnaziju u ulici Cara Dušana, odmah pored Crkve Aleksandra Nevskog. Iako osnovana 1839, gimanzija je tek Miličinim projektom i izgradnjom koja je završena 1938. dobila namensku zgradu.
Ovaj objekat u Cara Dušana, na mestu gde se nekada nalazila Vidin kapija, pokazuje modernizam u svoj svojoj lepoti i moći. Poigravanje visinama fasada, veličinama prozora, postavljanja tri ulaza sa betonskim nadstrešnicama, smenjivanje geometrijskih oblika pravougaonost glavne fasade naspram polukružne bočne fasade.
Spomen ploča na zidu škole kao podsetnik da se na tom mestu nalazila Vidin kapija
Prva muška gimnazija, današnja Prva beogradska gimnazija
Prostor koji je bio na raspolaganju spretno je iskorišćen, a svrsishodnost je bila zvezda vodilja. Učionice, namenski kabineti, ambulanta, sale za gimnastiku, svečana sala, stan za direktora i stanovi za poslužitelje, trpezarija – sve to smešteno je u objekat kojim se Beograd ponosi.
Da je Milica vodila računa o nameni objekta koji projektuje, koliko simbolički/izgledno/likovno toliko i funkcionalno možda najbolje pokazuje objekat u ulici Svetog Save broj 14, građen 1931. godine za Komandu žandarmerije Kraljevine Jugoslavije. Danas se tu nalazi jedna od poslovnica Komercijalne banke.
Zgrada Komande žandarmerija Kraljevine Jugoslavije, danas Komercijalna banka
Ulična zgrada bila je sedište Komande. Posmatrajući je vrlo je očigledno da je bila dom instituciji koja treba da zrači sigurnošću, stabilnošću i snagom. Simetričnost, klasicistički elementi poput kamene sokle, krovnog venca i velikih blokova odraz su institucije za čiju namenu je stvarana. Uz sav akademizam i ‘strogoću’ nije teško uočiti Miličino igranje prozorskim otvorima i njihovim oblicima, lep balans, odmeren koji podvlači monumentalnost objekta.
Prva žena arhitekta koja je ušla u državnu instituciju – Ministarstvo građevina – svako svoje napredovanje, a bilo ih je 19, zaslužila je svojim predanim radom, znanjem, strunošću. Govorila je više jezika, učestvovala na međunarodnim konferencijama i svojim koleginicama i kolegama prenosila novitete.
U skladu sa tadašnjim shvatanjima svoje vreme, energiju i unekoliko povlašćeni položaj koristila je u raznim udruženjima bilo da sa svojim kolegama podeli utiske o savremenicima, velikanima Moderne u strukovnom Klubu arhitekata; da pomogne onima kojima je pomoć najpotrebnija kroz rad Kola srpskih sestara ili bori za mir i protiv trgovine ženama i decom u Jugoslovenskoj ligi žena za mir i slobodu.
Sav njen trud nije ostao neprimećen pa je tako na predlog Ministarstva građevina odlikovana Ordenima Svetog Save V i IV reda te odlikovanjem Jugoslovenska kruna.
Vreme između dva svetska rata u Beogradu, kao i u čitavoj Evropi, bilo je turbulentno, ekstravagantno, i turobno i ‘ludo’, novostvorena država pokušavala je da stane čvrsto na noge i pronađe svoje mesto u svetu. Stizale su novine u arhitekturi i lepo se uklapale u modernizaciju glavnog grada.
Žene su sve slobodnije ulazile u javnu sferu (“Može se čak reći da je u poređenju sa tajnim ili polutajnim rada Društva knjeginja Ljubica, Kolo srpskih sestara ustanovljeno kao prava organizacija žena koja je imala elemente političke organizacije” – Ana Stolić “Sestre srpkinje”, Evoluta), preskakale prepreke, udruživale se u pokušaju da načine promene i dobiju prepoznavanje i priznanje ravnopravnosti. Milica Krstić i njene koleginice borile su se za svoju struku, za žene u toj struci, dokazujući da je jedino merilo uspeha rad, sposobnos i upornost.
Fotografija Milice Krstić preuzeta sa sajta Centra za arhitekturu Beograd (cab.rs)
Fotografije objekata – Majda Sikošek