Od banke muzej
Na početku Vlajkovićeve ulice u zgradi nekadašnje Agrarne banke izgrađene po projektu braće Krstić 1930-ih, između Parlamenta i Doma sindikata, nalazi se Istorijski muzej Srbije. Zgrada u kojoj se nalazi, iako masivna i impresivna kako banka nalaže, nije najzgodnije mesto za muzej što poslenike ove ustanove ne sprečava da vredno rade na prikupljanju i istraživanju, ali i na promociji i izlaganju onoga što čini njihove zbirke.
Trenutno je u izložbenim prostorijama predstavljen deo Likovne zbirke Muzeja, pod nazivom „Od bidermajera do Mediale“. Autorka izložbe, muzejska savetnica Tijana Jovanivć Češka ovom izložbom po prvi put radove iz Likovne zbirke publici predstavlja kao likovnu celinu i narativ sam za sebe, a ne kao prateći ilustrativni muzejski materijal, kao što je do sada bio slučaj.
Na sajtu Muzeja o koncepciji izložbe piše: „Zbog prirode izložbenog prostora, koncepcija izložbe je zasnovana na posebnim, slobodnije kombinovanim celinama, u kojima su prikazani hronološki i stilski razvoj srpskog slikarstva tokom 19. i 20. veka. Segmenti izložbe su i tematski uslovljeni istorijskim zbivanjima na ovim prostorima…“
Kroz izložbu
Kolika je važnost portreta nastalih od druge polovine 19. veka pa na dalje u istoriji srpske umetnosti možda najbolje ilustruje činjenica da se na početku vladavine Miloša Obrenovića, na početku stvaranja moderne Srbije, nije znalo za drugi živopis osim crkvenog. Što će reći postojalo je religiozno slikarstvo, predstave svetaca, ikone, ali nije postojalo profano slikarstvo, a ponajmanje portreti. Čak i Jovan Sterija Popović u svojoj dvočinki „Beograd nekad i sad“ kroz lik Stanije, koja nakon dužeg perioda dolazi u Beograd u posetu sinu Neši ukazuje na ’novine’ u tadašnjem građanskom društvu.
STANIJA (priđe portretu, pa se prekrsti): Pomozi bože, daj svako dobro i sreću?
LjUBA (Stanijina unuka): Hi, hi, hi?
STANIJA: A što se ti smeješ što se ja molim bogu?
LjUBA: Kakva je ikona…
STANIJA: A što?
LjUBA: To je portre Velimoriov.
STANIJA: Nisam još vidila sveca Velimira.
Nije zato ni čudo što šetnja kroz izložbu započinje celinom koju je autorka izložbe nazvala „Portret kao istorijski izvor“ od građanskih portreta, preko portreta značajnih političkih i društvenih ličnosti iz različitih istorijskih perioda do predstava kraljeva i kraljica. Od nepoznatih autora, preko stranaca koji su do pojave domaćih školovanih umetnika slikali portrete i donosili ’lepu umetnost’ u novu srpsku državu do domaćih umetnika.
Govore nam o vremenu u kojem su nastajali, o modi, o društvenom položaju onoga ko je naslikan, o važnosti vladarske predstave… Govore o mnogo čemu samo ako se pažljivo gleda…
Sa pojavom portreta religiozni živopis nije postao manje važan, ni slučajno. Tokom 19. veka stasavajuća građanska klasa, trgovci, bogate zanatlije, a vremenom i intelektualci, uz velike napore i rizike, kao i ozbiljne novce, odlazili su na hadžiluk – poklonjenje Hristovom grobu u Jerusalimu tokom velikog posta pred Uskrs. Sa hadžiluka su donosili uspomene i sećanja, ali i kandila, grumenove zemlje, ikone. Nakon povratka naručivali su takozvane hadžijske ikone koje su imale komplikovanu ikonografiju i pomagale su im da svoj hadžiluk prepričaju uz slikovni podsetnik. Na kraju su ih obično poklanjali crkvama.
Hadžijska ikona, nepoznati autor
Na samom početku izložbe nalazi se velika hadžijska ikona iz 1901. godine, a ako ja dobro čitam natpis naručilac je bio Petar Vilotić, kovač. Kada se vratio Petar Vilotić je ispred svog prezimena dodavao Hadži, jer je odlaskom do svetog grada Jerusalima i poklonjenjem na Isusovom grobu postao hadžija i time se popeo stepenicu više na društvenoj lestvici.
Hadžijska ikona, detalj
Istorija kroz slike
Tokom 19. veka fotografija je lagano preuzimala primat u dokumentovanju sadašnjosti i onoga što će se kasnije spadati pod istorijska zbivanja, ali slikarstvo se nije dalo. Iako je rat ponajmanje, pomislio bi čovek, vreme za slikarstvo, slike i vajarska dela dokazuju suprotno. Fotografija je beležila šta je beležila, a kako su i umetnici ratnici bili beležili su i oni.
Desno slika Miodraga Miće Popovića “Martovkse demonstracije 1903”; Levo portret kralja Aleksandra Obrenovića
Tako je Miloš Golubović slikom „Prelaz preko Albanije“ dočarao svu strahotu epskog poduhvata srpske vojske tokom Velikog rata. Dramskom napetošću njegovog stila, nedovršenim delovima, jednostavnošću – prenosi svu jačinu i težinu događaja, bez drame, bez patetike. Prenosi kako fotografija nikada ne bi mogla.
“Prelaz preko Albanije”, Miloš Golubović
“prelaz preko Albanije”, detalj
Nasuprot drami Golubovićevog „Prelaska“ je tišina „Krfa“ slikara Vasilija Vase Eškićevića. Tišina koja pritiska, tišina koja viče… Obojca su bili zvanični ratni slikari koji su pratili trupe i beležili ono što su videli i doživeli…
“Krf”, Vasilije Vasa Eškićević
Obilazeći izložbu imala sam osećaj kao da smo stalno u ratu, kao da u pauzama čekamo novi rat… Sve bi mogli i sve nam je na dohvat ruke, ali… I svaki put kao da ničeg pre toga nije bilo…
Kada nije vreme rata, onda je vreme velikih suđenja, a vreme teče…
7. jul – Ustanak 1941; Miodrag Mića Popović
Početak velikog suđenja, 1962-1965; Milovan Vidak
Na kraju…
Leonid Šejka u tekstu „Potpuni život plastičnog“ razmatra ideju o buržoaskoj civilizaciji koja dovršava dugi proces odvajanja praktične i duhovne aktivnosti, stavljajući težište na praktično… Na praktično u kojem nema puno mesta za umetnost jer „Teška, složena, nedokučiva otkrića umetnosti zamaraju nas…“
Fotografije – M. Sikošek