„Beograd je 1915. bio deset puta manji, jer je onda imao oko sto hiljada a danas ima skoro milion stanovnika (pisano je 1965. prim LŽ). Ali je zato taj stari, mali i njenim stanvnicima dragi Beograd ima daleko jedinstveniju fizionomiju nego današnji Beograd. Za nepun vek od drugog ustanka (1815), on je već onda postigao neku društvenu ustaljenost, što je omogućavalo Beograđanima da se dobro znaju među sobom. Tada je već bilo u Beogradu porodica koje su imale uvek istu adresu od 1840. pa čak i od ranije. Pored toga, skoro svi Beograđani su bili među sobom u nekome srodstvu ili kumstvu, u nekoj poslovnoj vezi ili prijateljstvu i takoreći nasleđenom poznanstvu. U toj sredini znalo se ko je ko u dva ili tri kolena, a ako se baš i nije znalo, moglo se lako proveriti i utvrditi.“[i] Ovakvo je prema opisu Milana Jovanovića Stojimirovića bilo beogradsko društvo tri godine nakon što je završena izgranja tada grandiozne zgrade u kojoj se danas nalazi hotel Bristol.
Pogled na fasadu iz ulice Hadži Nikole Živkovića (dolazna autobuska stancia)
Te 1915. godine o kojoj Stojimirović piše deo grada u kojem se hotel Bristol nalazi, Savamala ili Savska varoš već je polako padala u zaborav, a velike ideje velikih trgovaca o njenom građevinskom i urbanom uobličavanju Velikim ratom su prekinute.
“Tako je Savamala, centar ekonomske moći države i mesto sučeljavanja novih ideja o gradogradnji, već posle Prvog svetskog rata sasvim zanemarena. Današnjim pogledom na Karađorđevu ulicu i okolne ulice ne može se ni pretpostaviti sjaj koji su one imale početkom XX veka.”[ii]
Luka Ćelović, Đorđe Vučo, Braća Krsmanović i njihov zet Rista Paranos bili su kraljevi Savamale i zdušno su se upustili u ostvarivanje svoje vizije o Beogradu kao modernom evropskom gradu ulažući svoj novac, trud uz saradnju sa najboljim arhitektama koje je Beograd tada imao.
U želji da od Karađorđeve ulice naprave veliku aveniju dostojnu evropskih prestonica početkom XX veka otkupljuju imanja, pre svega veliko Paranosovo imanje na potezu od Malog pijaca (današnji trg ispred Zgrade Beogradske zadruge, hotela Bristol i kuće Đorđa Vuča) sve do Železničke stanice.
Na tom potezu, a otprilike na mestu gde se danas nalazi hotel Bristol Rista Paranos je 1865. godine otkupio od ‘Sime Kovačevića s daskama pokriven ‘an’ i od njega već 1867. napravio “ ‘čitavu malu varoš za sebe’, sa dućanima, kafanama, sobama za izdavanje, magazama i štalama”[iii].
Zarad ostvarivanja vizije o velikoj, širokoj i sveta dostojnoj ulici otkupljen je dobar deo Paranosovog imanja i njegov Han je oko 1904. godine srušen.
Ugao Hadži nikole Živkovića i Karađorđeve
Luka Ćelović, trgovac, ali i poslovni vizionar bio je jedan od osnivača malog novčanog zavoda za štednju i ispomoć sitnim trgovcima, zanatlijama i sirotinji Beogradske zadruge. Shvatajući kuda će voditi razvoj ove institucije svoju ušteđevinu je ulagao u deonice. Pod pametnim rukovodstvom Upravnog odbora, na čelu sa Čelovićem Fond Beogradske zadruge vrtoglavo raste, a Zadruga uvodi još jednu novinu – osiguranje privatnih i državnih objekata.
Tako je prvo Beogradska zadruga otkupila imanje od braće Krsmanović i prema nacrtima Nikole Nestorovića i Andre Stevanovića 1906/7. izgradila svoje grandiozno zdanje.
Svega tri godine kasnije po nacrtima, sada samostalnim, Nikole Nestorovića započinje gradnja zgrade Osiguravajućeg i kreditnog društva Beogradske zadruge i u okviru nje Grand hotela ‘Zadruga’, onoga što danas znamo kao hotel ‘Bristol’. Zauzimajući ono što bi se moglo nazvati celim kvartom između 4 ulice zgrada je imala višestruku namenu: prizemni deo je bio predviđen za magaze (poslovne locale), veći deo je bio namenjen stanovima za rentiranje, a manji deo hotelu.
Pogled na glavnu fasadu sa trga ispred Zgrade Beogradske zadruge
U momentu kada je završena 1912. zgrada je spadala među najreprezentativnija zdanja, a hotel među najluksuznije i najmodernije. Trajala je njegova slava sve nekako do 1970’ih kada se polako gasi, a posećivali su ga Rokfelerovi prvo otac 1930’ih pa sin Dejvid 1979. tokom Svetskog zasedanja bankara, kraljevske glave Engleske, strani oficiri na školovanju… Njegov čuveni ‘Zlatni apartman’ sa nameštajem Luja XVI i baroknim ogledalima je nakon ‘vesele’ posete jednog ruskog rvača 2002. godine i lomnjave stolice, čija reparacija je koštala više od samog zakupa, zatvoren te se samo povremeno koristi za poneko snimanje modnih editorijala ili muzičkih spotova.
Tužan je danas pogled na ovu velelpnu građevinu kojom je Nikola Nestorović želeo da postigne utisak koji ostavljaju čuveni hoteli Evrope građeni u stilu Secesije. Nije on nikada u potpunosti napustio akademizam vidljiv u odvojenosti prizemlja od spratova i simetričnosti, u snažnom zupčastom krovnom vencu koji sputava da se fasada slobodno prelije i spoji sa razigranom talasastom atikom, ali je zdušno uveo i novine i vertikalnost na višim spratovima.
Fasada iz Karađorđeve ulice
Cvetno-floralni motivi, paunovi, muške i ženske maske ukovirene trakama ili biljnim motivima, kovano gvožđe na balkonima, erkeri, kupolice na polukružnim završetcima uglova zgrade.
Različiti su pogledi stručnjaka na ovu građevinu, od osporavanja do hvaljenja, od prepoznavanja njenih vrednosti do negiranja. Bez obzira na sve činjenica da je ovo jedna od prvih zgrada za čije međuspratne konstrukcije je upotrebljen armirani beton, a upotreba 900 konusnih betonskih šipova za učvršćivanje nezgodnog vlažnog i vodoplavnog terena govori sama za sebe i o modernizaciji arhitekture u Beogradu s početka XX veka.
Nikola Nestorović je nakon Svetske izložbe u Parizu 1900. rado upotrebljavao elemente secesije (Art Nouveau) u želji da Beograd uvede u savremene arhitektonske tokove, na tom putu se sigurno suočavao sa željama/otporima samih investitora koji su smatrali da je akademizam mnogo adekvatniji za demonstraciju moći moderne države u nastajanju. Možda je primer kuće trgovca Stamenkovića najčistiji i najhrabriji, ali i hotel Bristol sa svojim inovacijama u korišćenju armiranog betona pre svega, jer budimo ozbiljni Secesija je sobom donela upravo revoluciju u upotrebi novih materijala, hrabro brani beogradsko arhitektonsko nasleđe u stilu Secesije.
Glavna fasada, gornji spratovi
Toplo se nadam da će jednog dana i ova zgrada doživeti preporod i da ćemo je videti u svoj svojoj čaroliji i veličini.
Fotografije – Majda Sikošek
[i] Milan Jovanović Stojimirović „Siluete starog Beograda“ knjiga 1, Prosveta Beograd 1971.
[ii] Vera Pavlović Lončarski, časopis ‘Nasleđe’, „Mali pijac na Savi krajem XIX i početkom XX veka“.
[iii] ibid.